Category Archives: Баяндоо

Альтернатива, Нарын

Көпүрөнүн өмүр баянынан элестер

1840-жылдын жаз мезгили: Нарындын жээгиндеги токойлуу өрөөндөр балталардын добушу менен жаңырды. Чокой кийген эркектер жана койчулар кырк метрлик Тянь-Шань карагайларын кыйып жатышат. Алар дарактарды дарыяга сүйрөп барып, кабыгын сыйрып жатышты. Ири сөңгөктөр күз-кыш мезгилдерине чейин кургап турушат. Нарын дарыясында муз катып калганда, Ат-Башы өрөөнү Торугарт ашуусуна алып баруучу аттардын жардамы менен дарыядан 20 км ылдый жыгачтарды ташып кайтышат. Бул жерде, Нарын дарыясынын эң кууш жеринде, дөңгөчтөрдү биринин артынан бири көтөрүлүп, жаңы жол түзүлүп жатат.

Мен эми бир калыпка келдим, суунун үстүндө созулган көпүрө болдум. Жаңы төшөгүмө отуруп, жыгачтарым арканга ылайыкташып, күнгө сиңип башташты. Менин астымдагы дарыянын кыймылы муздун жылышынан башталат. Жайдын келиши менен карлыгачтар менин капталдарыма уяларын уюп, Нарын болсо, менин курсагымды муздатып жатат. Адамдардан калган нандын ушактарын, малдарга жүктөлгөн баштыктардан түшкөн дандарды издешип, түнкүсүн чычкандар менен келемиштер мени аралайт. Эми төө кербендерине суу каптаган чытырман майда токойду, Кокон чебинин Куртка жанындагы тайыз жерге 50 км басып, айланып өтүүнүн кажети жок, мен турганда.

Корккон жаныбарларды айдап, кербендер өтүп бара жатышат. Эгер жаныбарлар дүрбөлөңгө түшүп, кой, топоз же жылкылар үрксө, Нарындын күпүлдөп аккан сууларына түшүп кетишет. Жергиликтүү тургундар, ошондуктан, “кандуу дарыя” дешет: сени колуна алса, коё бербейт. Бир жолу сени тартып алса, ал эч качан баш тартпайт. Менин такталарым күнгө кагайып, катаал кыштарда жарака кетет, бирок жергиликтүү бийлер мени жаз сайын оңдоп-түзөөдөн өткөрүп турат. Себеби алар Кашкардан келген соода мамилелерин жакшыртып туруш керек, көзөмөлдөп, андан киреше ала алат.

1869-жыл: Жаңы адамдар келишти. Алар формачан, башка тилде сүйлөшөт. Жол бошобой, ызы-чуу, солдаттар менен аскерлер ары – бери тынбай өтүшөт. Биринчи жолу мен күнү-түнү катуу кайтарууга алындым. Жоокерлер дарыянын жээгинде жыгач казармаларын куруп жатышты. Формачан адамдардын бири жардамчысы менен менин устундарымды кылдаттык менен өлчөп, бардык маалыматтарды дептерге жазып башташты. Кыш күндөрүнүн биринде, алар мени бөлүп ала башташты. Алар мени калыбына келтирип, бул жолу тирөөчтөрдү бекемдешти. Устундарды жана жыгач тосмолорду бекемдешти. Өзүмдү сергек сездим, жаңыланганым жакты. Эми мен оор арабалардын өтүүсүнө туруштук бере алам.

Бара-бара аскерлердин казармасы чакан турак жайлар менен курчалып, боз үйдүн көчмөн калкы аскердик шаарчага азык-түлүк жана жумушчу күчүн менен камсыз кыла баштады. Менден кабарчылар үзгүлтүксүз өтүп турушат, алар дайым бош эмес окшойт. “Нарын” деп аталып калган бул жердин коменданты менен жолугушууга аймактагы эң таасирдүү адамдар келишет.

1916: Мен аркылуу өткөн унаалардын саны өзгөрдү. Менин үстүмдөн ачууланып, коркуп бара жаткан элдер пайда болду. Алардын айрымдары жаракат алышыптыр, көптөгөн үй-бүлөлөр буюмдары менен басып кетишти. Алар Кытайга ашуу аркылуу качууга аракет кылышууда. Айрымдары өткөрүү пунктунан камакка алынышты. Айрымдары дарыянын аркы өйүзүнө өтүүнүн жашыруун жана ошол эле учурда кооптуу жолдорун издеп жатышты.

Көп өтпөй, казармага жаңы формачан жаңы адамдар келишти: менин аркамдан өтүш үчүн адамдар акы төлөшпөйт, бирок өткөрүү пункту турат. Жаңы толкундануу пайда болду, белгисиздик дагы бар. Кээ бир эски башчылар экинчи келбей, жок болуп кетишти.  

1960: Мен бул жерде жүз жылдан ашуун убакыттан бери турам. Азыр болсо мени жана Нарындын ортосундагы бешигимди өлчөөгө келген адамдар жыгач менен эмес, башка нерселер менен келишти. Алар темир устундарды жана ири бетон плиталарын алып келишип, кируу иштерин башташты. Трассанын жанында жөө адамдар өтүүчү жол бар, жаныма газ түтүгү жана электр зымдары тартылган. Мен кылым карыткан устундарым бар, жылбайм жана мени оңдоо оңой эмес. Бирок жыл сайын мен дагы медициналык текшерүүдөн өтүп турам, анткени Кытайдын чек арасына мен аркылуу өтүшөт. Нарындан кой, жүн, май жана сүт жүктөлгөн жүк ташуучу унаалар өтүп бара жатышат. Ушул эле жүк ташуучу унаалар бут кийим, самын, мектептер үчүн китептер жана дарыянын эки тарабында курулган Хрущевкаларда жашаган адамдарды алып өтөт.

Жаштар видеого тартып жатышат, 2018-жыл, июль

Балдар дагы бар. Алар менин жанымда жээкте балык уулаганды жакшы көрүшөт, бирок ата-энелери бул жөнүндө билишсе, ачууланып, балдарды «сууга барбагыла» деп тилдешет. Түнкүсүн, кээде менин темир тосмолорума чыгышып, боюн сууга таштаган адамдар болот. Капаланып, бактысыз сезип калап.

2016-жыл: Жүк ташуучу унаалар көп убакытка чейин темир-тезектерди ташышкан, бирок кийин азайып калды. Желим жана электрондук буюмдар менен кийимдерге толгон күркүрөгөн жүк ташуучу унаалар мени күнү-түнү аралап өтүшөт. Ташылган контейнерлерде сырлар жатат, аны мен билбейм. Алардын бири да Нарында калбайт, бардыгы Бишкекке туура кетишет. Азыр менден өткөндөрдүн ичинен эң таң каларлары ачык түстөгү синтетикалык кийимчен велосипед жана мотоцикл менен өткөн жуптар жана топтор. Көбүнчө алар нарындыктар менен бир тилде сүйлөшпөйт жана ар дайым сүрөткө биздин жерди тартып турушат. Менин эски досторум, баягы чычкандар менен келемиштер, кербендердин жолундагы мурда чачылып турган дандарды эмес, ыргытылган балмуздактын кагаздарын жалашат.

Жаратылыш, Нарын

Көпүрөлөр

Азыр Нарын-Сырдарыядагы көпүрөлөр “укмуш” бир кубулуш эмес. Алар Сан-Францискодогу Алтын Гейт же башка белгилүү көпүрөлөр сыяктуу даңазаланбайт. Эч  кандай идеологиялык функцияларды аткарышпайт, туристтик жайларга дагы кирбейт. Алар биринчи кезекте инфраструктуралык объектилер катары иштөө үчүн курулган.

Continue reading
Киши, Нарын

Нарында суу: көппү же азбы?

Бүткүл Борбордук Азияда “Суу – өмүр булагы” деген ураандарды угууга болот

Кыргызстандагы Нарын дарыясынын жээгинде ушул сыяктуу ураандарды көбүнчө ичүүчү суу менен камсыздоонун же сугат инфраструктурасынын айланасындагы жазуулардан да көрүүгө болот. Айрым адамдардын суунун тазалыгына өтө кылдаттык менен мамиле кылып, сууга түкүрбөңүз же самындалган сууну төкпөңүз деп тыюу салган тактадагы жазуулар таң калдырат. Ошентсе дагы, кээ бирөөлөр машинесин же килемин дарыянын жээгинде жууганды жакшы көрүшөт. Дарыяда унаа жана килемдерин жуугандар көбөйүп бараткандыгы Нарынга кандай таасир этет?

(Аманда Вуден, 2013)

Нарын суусу 11% мөңгүлөрдүн агын сууларынан жана 35% га чейин эриген карлардан улам толукталат. Нарын дарыясынын бассейниндеги мөңгүлөрдү изилдөөдө акыркы элүү жыл ичинде массасынын 20% га жакынын жоготкон 507 мөңгү эсептелген. Көпчүлүк адамдардын Кумтөр алтын кени Нарындын мөңгүлүү баштарында иштеп жаткандыгына тынчсызданууда. Көпчүлүгү Давыдов мөңгүсүндөгү цианид калдыктары боюнча кабардар. Шахтадан суулар жарылса же жер титирөөдөн цианид калдыктары төгүлүп калса, эмне болот деген кооптонуу бар. Айрым жергиликтүү тургундар мөңгүлөрдө алтын казуу тыю салыныш керек дешет. Башкалар болсо, алтын кенинен көбүрөөк акча алуу туура деп көрүшөт.

Сууну колонкалардан ташып алуу Борбор Азия элдеринде кеңири тараган. Бул жоопкерчилик үй-бүлөнүн эң кичүү мүчөлөрүнө же келин сыяктуу ылдыйкы статустагы мүчөлөргө жүктөлөт.

Мындай колонкалар Советтер Союзунун аягында же кийинчерээк гранттык акчага орнотулган. Аларды тейлөө көбүнчө керектүү каражаттарды издеп жүргөн жамааттардын милдети. Региондук жана жергиликтүү суу көйгөйлөрү кургакчыл климатка эмес, тескерисинче, суу таркатылышына жана суу инфраструктурасынын жоктугуна байланыштуу. Колонкалар жанында суудан да башка мааниси бар, элдин жолугушуу жайына да айланып калган. Ал жакка сууну алганы келгендер жаңылыктарды бөлүшүп, кобурашып кетишет. Азыр айрым аймактарда суу ар бир үйгө берилип жатат. Бул адамдардын көчөдө жолугушуу жана сүйлөшүү ыкмасын кандайча өзгөртөт? Жаштар жана келиндер колонкадагы жолугушуулары токтоп калгандыктан, эмнелерден айрылат?

Балыктардын көптүгүнө карабастан, Сырдарья дарыясынын дельтасынан айырмаланып, жергиликтүү тургундар үчүн балык маанилүү азык-түлүк эмес. Нарын шаарынын тургундары балыктар бир кезде “суу курттары” деп аталып, ачкачылык мезгилиндеги гана азык катары эсептелгенин эскеришет. Балык кармоо – көпүрөлөрдүн астында жашынган шумдуктуу балыктар жөнүндө кызыктуу окуяларды сүйгөн жаш балдар жана эркектер үчүн хобби.

Нарын шаарында дарыянын күчтүү агымы эки метрлик тоскоолдуктардын арасынан агып өтөт жана бир нече жерлерде гана бутуңду дарыяга сала аласың. Тез агуучу суу көбүнчө адамдын өмүрүн алат, ошондуктан Нарынды көбүнчө кандуу суу, кандуу Нарын деп аташат. Шаар көбүнчө дарыяга көңүл деле бурбайт, себеби Борбор Азиянын башка дарыянын боюндагы шаарларындагыдай салкын жээктери жокко эсе, мисалы Ходжентти карагыла. 

Дарыяга жакын жайгашкан үйлөрдүн терезелери күркүрөгөн суудан алыс, көчөлөрдү карайт. Өрөөндөгү айылдар дагы тоо боорунда жайгашкан: дарыя тарапта, бирок  өтө жакын жерде эмес. Дарыядан алысыраак жайгашканы шаарды жана башка калктуу конуштарды кырсыктан коргогону. 2016-жыл катуу кургакчылыктан кийин (рекорддук көрсөткүчтөрдүн бири) жаан-чачындын көлөмү, кардын эриши жолдорду жана көпүрөлөрдү жууп кетти. Жергиликтүү тургундар айткандай, жолдорду жана көпүрөлөрдү “дарыя жеп кетет”. Демек, суу ресурстарына бай дарыя кээде жергиликтүү тургундарына терс таасирин тийгизип, жакырлатышы мүмкүн. 

Баяндоо

Бөтөлкөдөгү кaт

Тома Пеиу, Луиза Парву

Дарыянын агымдары – бул Арал бассейниндеги күндөлүк турмушту чагылдырган сүрөт сериясы. Нарын-Сырдарыя суулары Кыргызстандын бийик тоолорунан Фергана өрөөнү аркылуу агып, андан ары Казакстандан түндүк тараптан Арал деңизине карай агат.

2018-жылы тартылган сүрөттөр аркылуу биз ушул суу агымдары, адамдар менен жаратылыштын ортосундагы байланышты чагылдырууга аракет кылабыз.

Бул серия “Бөтөлкөдөгү кат” деп аталып, Нарын дарыясынын боюндагы Шамалды-Сайдын (Кыргызстан); Сыр-Дарыядагы Кызылорда жана Бирлик (Казакстан); деңиздин жээгинде жаткан эки порт шаар Арал (Казакстан) жана Муйнак (Каракалпакстан, Өзбекстан) жерлеринин жашоосун тартуулайт. Бул жамааттардын ортосундагы жаңы баарлашууларга жана аларды байланыштырган географиялык жана маданий мурастарга дем берет деп ишенебиз.

Шамалды-Сай, Кыргызстан.  Апрель 2018

Мойнак, Каракалпакстан, Өзбекстан. Июль 2018

Кызылорда, Сырдарыя, Казакстан. Август 2018

Бирлик, Кызылорда облусу, Казакстан. Август 2018

Арал, Казакстанда. Август 2018

Башат 2019, Жаратылыш

“Танаис жана Тал”

Бул жомок суунун ханышасы Танаис жана анын суу жээгинде өскөн Тал дарагына болгон сүйүүсү жөнүндө. Бир күнү Танаис ойгонуп, сүйүктүүсү Талды адаттагыдай өсүп турган жеринен таппай калат. Эмне кылаарын билбей, ал аны издеп жөнөйт, алыс аралыкка агат, күрүчүн сугарууга бургусу келген адамдар менен күрөшөт. Танаис досторуна жолугат, камыштар менен жолугушат. Акыры бир кичинекей кызга жолукканда, ал Танаиске дарактар   баспаган үчүн Тал качып кете албай тургандыгын айткан. Анда кандай себеби болгон, Тал кайда? Кайгырган Танаис менен кийин эмне болду? 

Continue reading
Альтернатива, Башат 2019, Казалы, Нарын, Фергана, Хужанд, Шамалды-Сай

Көпүрөлөрдүн айтылбаган жашоосу

Жанн Фео де ла Круа, Деңиз Назарова, Чолпон Жуманалиева, Айдар Жумабаев

Фотосүрөт Көпүрөлөр майда сыйкырдуу бөлүкчөлөргө окшош, буга чейин болуп көрбөгөн нерселерди чындыкка айландыргандай. Көпүрө жөнүндө ойлонсок кандайдыр бир нерседен аттап кетүү же ал менен эч кандай мамиле түзбөгөндөй элестетебиз. Алар ар дайым максаттуу түрдө орнотулат жана жок болот. Көпүрөлөр эки жебе сыяктуу бир эле учурда эки багытты көрсөтөт. Бирок, аларга башка жандуу заттардай эле кам көрүшүбүз керек, адам алар менен ар кандай мамиле түзөт, мисалы: соода жүргүзүшөт, алар аркылуу турмуш курушат, үстүндө сейилдешет. Нарын жана Сырдарыя дарыяларынын жээгинде жашаган элдердин жашоосуна көпүрөлөрдүн курулушу жана кулашы чоң таасирин тийгизген

Continue reading
Альтернатива, Башат 2019, Хужанд

Чоочундарга кирүүгө болбойт

Алтын Капалова, Айдай Максатбекова, Лия Созашвили, Зуля Эсентаева, Оксана Капишникова, Назик Абылгазиева, Ольча Щетинина, Мохира Суяркулова

Курак-сүрөт

Куджант шаарында элге “Тажик деңизи” деп таанылган Кайраккум суу сактагычындагы шаардык жана “жапайы” жээктерде, Сыр-Дарыянын жээгиндеги чайканаларда жана майканаларда (сыра жана башка ичимдиктерди ичүүчү жайларда), нарда ойноп, балык уулап жана сууга түшүп жаткандардын арасында аялдардын бар болуусу кадимки көрүнүш эместигин жана коомдо кабыл алынган “туура” жүрүш-туруш түшүнүктөрүнө шайкеш келбегенин Др. Мохира Суяркулова байкаган.

Continue reading
Башат 2019, Жаратылыш, Казалы, Нарын, Шамалды-Сай

Нарын жана Аралдын үнү

Питер Кьюсак

Аудио

Суушталган аудиолор «Арал деңизинин жана Нарын дарыясынын окуялары» көркөм долбоорунун бир бөлүгү. Аталган долбоордо Арал деңизинин 1960-2018-жылдардагы тарыхы, деңиз соолуп, Анан кайра толо баштаганын изилдейт. Нарын суусу Аралга акканы үчүн, Нарындын да тарыхы маанилүү. Питер Кьюсактын долбоору суунун, деңиздин үн-добуштарына арналган. Питердин негизги суроосу болуп “Суунун үнүн угуп, суу кандай колдонулуп, же кордолуп жатканын билсек болобу?” эсептелинет.

Арал деңизиндеги жаан

Муз коңгуроолор

Аккан Суу

Тынарбек Керимбеков

Түбөлүк революция

Башат 2019, Жаратылыш

Виртуалдык суу, 2016-жыл

Тома Сербан Пейу, Алис Хилл

Видео

“Виртуалдык суу” анимациясы – Арал деңизинин суусунун агымын камтыган карта. Виртуалдык суу деп аталып, бул пахта чарбачылыгына, суугатка кеткен суулардын агымын чагылдырат. 1960-жылдан 2016-жылга чейин айыл-чарба багытында ашкере колдонулган суу Арал деңизинин кургашына алып келген. Тома Пейу жана Алис Хилл анимация үчүн пахта жана суугатка тиешелуу маалыматты колдонушкан. Пахта ири экспорттолуучу өнүм болгондуктан, анын суугарууга кеткен суулардын маалыматына көңүл бурушкан. Анимациядагы нурлар пахта талааларына бурулган суунунун көөлөмүн билдирет. Суунун “миграциясына” көз салсак, ал адамдардын миграциясын да чагылдырабы деген ой пайда болот.

Continue reading