Худжанд Таджикистандын түндүгүндө жайгашкан шаар. Согд аймагынын борбору жана саны боюнча Душанбеден кийин экинчи орунда турат. Шаарды 181 600 киши турат. Худжант Сырдарыя боюндагы Борбордуктун Азиянын эң байыркы шаарларынын бири жана башка байыркы шаарлардай суу боюнда курулган.
Сырдарыя Худжанд шаарынын ортосунан агып өтөт жана шаарды сол өйүз жана оң өйүзгө бөлүп турат. Тарыхта Сырдарыянын да шаардын да аты бир нече жолу өзгөргөн. Анын менен бирге башка өзгөрүүлөр да болгон. Мисалы, жаңы ГЭСтер, арыктар, көпүрөлөр, өндүрүш мекемелери курулган. Анын натыйжасында, дарыя боюнда жашаган элдин жашоосу, ошону менен бирге сууда жашаган жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн да табигый шарттары өзгөргөн. Согд аймагы дагы саясий жактан бир нече мамлекеттик тутумдардын курамында болгон. Көчүү, басып алуу жана башка саясий, үнөмияттык жана социалдык өзгөрүүлөр аймактын жашоосунун өзгөрүүсүнө алып келген.
Тарыхий булактарга ылайык Худжант шаарын мүйүздүү Искендер түптөгөн жана Четки Александрия деп аталган. Орус империясынын курамында болгон кезде шаар Ходжент деп аталып, 1936-1991 жылдары Кеңештик бийлик учурунда Ленинабад деп аталган. Дарыя болсо ар кайсы доордо Танаис, Яксарт жана Сырдарыя деп аталган.
Байыркы доордун тарыхчысы Флавий “Александр Танаистин боюнда шаар түптөп, ага өзүнүн атын койду”-деп биздин доорго чейинки экинчи кылымда жазган. Худжантта соода жана кол өнөрчүлүк өнүккөн жана Сырдарыяда соода кемелери жүргөн. Дарыянын оң тарап жээгинде Чач жана Ферганадан келген соодагерлер үчүн короолор курулган. Х кылымдын географы Мукаддаси “Худжант – ыракаттын шаары, бул жакта мындан жакшы шаар жок, шаарды ырчылар менен даанышмандар макташат”-деп жазган. Худжант Бабур Намеде да айтылат.
Орус империясын учурунда шаардын дубалдарынан тартып жыгач көпүрөгө чейин орустардын жаңы конушу түшүп, “Шахри нав” (Жаңы шаар) – деп аталган. Бул жерди суу көп каптап турган. Жаңы шаардын калкы көп болгондуктан темир жолдун жанында орус айылы үчүн жаңы жер бөлүнүп берген.
“Хождении курчоо жана басып алуу. 17-24 май 1866-ж.”
Лениндин шары
1936-1991-жылдары Худжанд Ленинабад, же “Лениндин шаары” – деп аталган. Кеңеш бийлигинин программасынын негизги бөлүгү болуп өлкөнүн электрификациясы болгон. ГЭСтердин курулушу инфраструктуралык курулуш гана эмес, коммунизм үчүн жаратылышты өзгөртүү катары кабыл алынган. Расмий булактарда ГЭСтердин курулушу “жапайы дарыялардын ооздуктоо”, “Мырзачөлдү багындыруу” сыяктуу үстөмчүлдүк сөздөр менен сүрөттөлгөн.
Кеңеш бийлиги учурунда Худжант “оң өйүзгө кадам таштаган” – социалисттик Худжант мурун эл жашабаган жерге жайыла баштады. Тоо боорунда жаңы кичирайондор курулган. “Худжанттын архитектуралык мурасы” китебинде Мукимов менен Мамажанов мындай деп жазышат: “Шаардын көркүн ача турган нерсе “бетон көйнөк” кийген Сарыдарыя болду. Кооз көпүрөлөр эки өйүздү бириктирип, бир шаардык комлекс кылды” (1993-жыл, 32-бет).
Дарыянын боюндагы эс алуу жайлары
Тарыхий булактарша ылайык Худжанттын эли Сырдарыянын жээгинде көп убакыт өткөзүшөт. Суунун жээгинде эркектер жыйын өткөзгөн алоу-каналар, чайканалар жана самоорканалар курулган. Ал жерлерде эркектер баарлашып, тапчандарда отуруп, көп убактын өткөзүшкөн. Суу жээгинде мончолор да курулган. Алардын көбү эркектер үчүн болуп, аялдар көп барышкан эмес.
Азыр деле оң өйүздөгү коомдук пляжга Худжаттыктар барышат, бирок алардын дээрлик баары эркектер. Таң эртең эркектер жээкке барып, машыгып, сууга түшкөнүн, андан кийин чай ичип, нарда, шахмат ойноп отурушкандарын көрсө болот. Күн батаарда ар кайсы жерде балыкчылар кайырмагын кармап, балык тутуп жатканын көрсө болот. Бирок балыктын саны жылдан жилка азайып баратканы да байкалат.
Кайраккум ГЭСинин курулушунда пайда болгон, Тажик деңизи деп аталган суу сактагычынын жээгинде үй-бүлөлөр эс алганы барышат. Демек сууга баруу мүмкүнчүлүгүнө кишинин жынысы таасир этет.
Жыныс жана чабак уруу
Мохира Суяркулова 2017-2018-жылдары Худжантта өзүнүн изилдөөсүн өткөрүп жатканда аялдар менен эркектердин ортосунда дарыя менен болгон мамилесинде айырма бар экенин байкаган. Мисалы, эркектердин көбү чабакты билсе, аялдардын көбү чабак урганды билишпейт.
Жергиликтүү эркектер үчүн ич кийими менен сууга түшсө болот, ал эми аял кишилер узун көйнөк жана шым менен түшүшөт. Гендердик талаптар суу жээгин аялдар үчүн кооптуу аймак деп аныкталат. Ошондуктан суу жээгиндеги жердин көпчүлүгү, мисалы, пляж, бассейн, чайканалар, эркектердин мейкиндиги десе болот. Ошондон улам, аялдар чабак урууну үйрөнө алышпайт жана суу жээгинде болуу алардын абийирине шек келтириши мүмкүн.
Кайраксуунун “Тажик деңиздин” жээгиндеги балдар, 2017-жыд. Мохира Суяркулова
