Миң жыл аралыгында Сыр-Дарыянын боюнда жашаган калк терең экологиялык билимдерди топтоду. Анын ичинде жергиликтүү жашоо-тиричилик, сугат дыйканчылыгына байланыштуу суу менен байланышкан салттуу билим маанилүү ролду ойнойт. Бирок, акыркы жүз жылдан бери деңиздин жээгиндеги экосистемалар чоң өзгөрүүлөргө учурады. Салттуу экологиялык билимдерди карап карап көрөлү. Алар жергиликтүү элдин сууга жана дарыяга болгон мамилесин кантип чагылдырат? Фергана облусунун Дангара районундагы жергиликтүү жомок, уламыштар, мифтер, макалдар, ишенимдер жана каада-салттар, Хубби Ата сыяктуу ыйык жерлер бар. Бул салттуу билимдерди мирабдардан, дыйкандардан, балыкчылардан, аңчылардан жана салттуу дарыгерлерден жана жергиликтүү аксакалдардан билүүгө болот. Мисалы, Фергана өрөөнүндө суу жөнүндө мындай макал-лакаптар бар:
Атаң мурап болсо да, арыкты тазалап суу ич.
(Отанг мироб бўлса ҳам, Ариқни тозалаб сув ич).
Бир киши арыкты казар, миң киши сууну ичээр.
(Бир киши ариқ қазир, Минг киши ундан сув ичар).
Сөз энеси – кулак, суу энеси – булак.
(Гапнинг онаси — қулоқ, Сувнинг онаси — булоқ).
Дарыя суусун жаз ташытар, адам баркын мээнет ашырар.
(Дарё сувини баҳор тоширар, Одам қадрини меҳнат оширар).
Жер – эне, суу – ата, жер – казына, суу – гаухар.
(Ер — она, сув — ота, Ер — хазина, сув — гавҳар.
Жер эгеси – кудай, суу эгеси – султан.
(Ер оғаси — худо, Сув оғаси — султон).
Инсан өмүрү – дарыянын суусу.
(Инсон умри — дарё суви).
Сыр-Дарыя боюнча көз караштарда муундар аралык айырмачылыктар бар. Улуу муун дарыяны “касиеттүү”, “жашыруун”, “эне дарыя”, “улуу дарыя” деп эсептешет. Суу көбүнчө “тазалоочу” жана “айыктыруучу” деп мүнөздөлөт жана ар кандай ооруларга дары катары каралат. Кийинки муундардын кабыл алуусу башка. Аны жергиликтүү тургундар жаштардын суу менен байланышкан ишенимдерин төмөн деңгээлде билүүсүн, 1980-жылдардан бери Сырдарыянын суу деңгээлинин азайышы менен байланыштырышат. Демек, суунун азайышы менен “экологиялык билимдин” жоголушу ортосунда байланыш бар деп билишет. Анын үстүнө, 1980-жылдардан баштап дарыянын сууларын сугат иштерине гана колдоно башташкан.
Сууга болгон ишенимди жана көз-карашты жеткирүү жана кененирээк “экологиялык маданиятты” (дарыянын, суунун жана арыктардын тазалыгын сактоону) өркүндөтүү үчүн жергиликтүү ишкерлер жана фермерлер жаштар арасында мелдештерди жана оюндарды уюштуруп турушат. Жергиликтүү Ислам дини сууну туруктуу пайдаланууга үндөйт.
Жергиликтүү ишенимдер жана мифтер Фергана өрөөнүндө суу башка элементтер менен катар ыйык деп эсептелгенин көрсөтөт. Салттык билимге таянсак, суу – бул суусаганды кандыруучу каражат гана эмес, айыгуунун жана тазалануунун булагы катары да сүрөттөлөт. Жалпысынан Фергана өрөөнүндөгү суу менен байланышкан жергиликтүү маанилерин жана ишенимдерди символикалык (тазалык, тазалануу, айыгуу ж.б.) жана практикалык (б.а. сугаруу практикасы) билимдер деп караса болот.
Сырдарыя дарыясынын ысымын балдарга ыйгаруу салты дагы бар. Сырдария, Сайхун, Дария сыяктуу ысымдар Фергана өрөөнүндө көп кездешет. Сырдарыянын жээгинде жайгашкан Тепекурган (Пап районундагы айыл), Калгандарыя (Мингбулак районундагы кыштак) жана башкалар сыяктуу айылдарга байланыштуу аталыштар да бар.
