Жогорку Нарындын портрети
Даңктуу Нарын, кандуу Нарын же Нарын – биздин келечектеги байлыгыбыз
Кыргызстандын тоолорун көбүнчө Борбор Азиянын дыйканчылык оазистеринин “суу мунарасы” деп аташат. Нарын дарыясы ушул бийик тоолуу өрөөндү жүздөгөн чакырымдар бою аралап өткөн, тоо арасында жайгашкан терең суу.
Нарын дарыясынын терең жана ыңгайсыз жайгашкандыгына байланыштуу, сууларынын бир аз гана бөлүгү сугарууга же ичүүгө алынат. Дарыянын сайы терең болгондуктан жана тоолордун ортосунан аккан үчүн, ал алыстан көрүнбөй калат.
Бул жерде ар кандай элдер жашагандыгы, ошондой эле Кытай менен жигердүү соода жүргүзгөндүгү жөнүндө тарыхый далилдер бар болгону менен, Нарын облусу көпчүлүк учурда “өнүкпөгөн”, ошол эле учурда “нукура кыргыз” аймагы катары кабылданат. Мал чарбачылыгы – жергиликтүү экономиканын негизи.
Борбордук Азиянын башка жерлериндей эле, жумушсуздуктун айынан аймактын тургундары дагы эмгек миграциясына чалдыгып, чет мамлекеттерге кетип, акча табууга кетүүгө аракет кылышат. Мал чарбачылыгынан тышкары, адамдар талааларда эгин өстүрүү менен алектенишет: картөшкө өстүрүү айрыкча малдары аз үй бүлөлөр үчүн адбан маанилүү. Нарын мал чарбачылыгынын аймагы катары белгилүү болгону менен, 10-кылымдагы сугат тутумдарынын калдыктары бар. Сугат маселесиндеги бийлердин ортосундагы уруштар ушунчалык маанилүү болгондуктан, элдердин эсинде жүздөгөн жылдар бою сакталып калган. Суу пайдалануучулар ассоциациясы аркылуу суу бөлүштүрүүнүн учурдагы практикасы көп учурда сынга алынат. Көпчүлүк фермерлер бул иш-чаралардын баасы жогору жана бюрократиясы ашыкча деп эсептешет.
Жергиликтүү тургундар Нарын аймагын сыпаттаганда, адатта майы жана эти менен белгилүү Соң-Көл сыяктуу бийик тоолорду жана тоолуу жайыттарды эскеришет.
Нарын дарыясынын өзү кооз же баалуу нерсе катары сейрек эскерилет. Кээде адамдар “суу – биздин алтыныбыз” деп сыймыктануу менен айтып, бөгөттөрдүн, ГЭСтердин курулбаганынан бул байлык текке кеткенине нааразы болушат. Кыштын катаалдыгы жана электр энергиясынын тез-тез үзгүлтүккө учурашы көйгөй жаратып жаткандыктан, Нарындын көпчүлүк тургундары Нарынды бир катар суу сактагычтарга айлантууну колдошот. Бирок, Жогорку Нарын ГЭС каскадын куруу боюнча орус-кыргыз долбоору 2016-жылдан бери тараптардын өз ара айыптоосунан улам токтоп калган. Тянь-Шандын мөңгүлөрү климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу тез эрийт: жаңы дамбалар чындыгында арзан электр кубатын бере алабы деген суроо көптөн бери ачык болуп келген. Ошондой эле алар сейсмикалык активдүү аймакта талап кылынган жогорку коопсуздук стандарттары менен курулабы деген да кооптонуу бар.
